Rituelen geven overleden baby plek in gezin

Rituelen om afscheid te nemen van doodgeboren kinderen markeren het bestaan van het kind. Herdenkingsrituelen geven het kind een plek in het gezin. En ook om te onderstrepen dat je als vader of moeder rouwt is het herdenken van belang, stelt antropoloog Janneke Peelen in haar proefschrift waarop ze op 20 januari promoveert aan de Radboud Universiteit. Het overleden kind maakt tegenwoordig blijvend deel uit van het gezin.

De oprichting van herdenkingsmonumenten voor doodgeboren kinderen op 162 begraafplaatsen in Nederland sinds 2000. Ouders die genodigden na de begrafenis van hun doodgeboren kindje beschuit met muisjes aanbieden. Nog maar veertig tot vijftig jaar geleden werden doodgeboren kinderen ongezien, zonder naam, in stilte begraven. Inmiddels heeft de overleden baby een blijvende plaats in de familie. Voor ouders zijn rituelen belangrijk om hun identiteit als rouwende ouder vorm te geven en uit te dragen, stelt antropologe Janneke Peelen. Zij onderzocht hoe rituelen rond miskraam, doodgeboorte en zuigelingensterfte in korte tijd zijn veranderd en hoe deze het verlies van een baby markeren en betekenis geven.

Gedenkmomenten
Rituelen bij geboorte en overlijden kennen een lange traditie. Klassieke theorieën over overgangsrituelen benadrukken de sociale functie ervan in het bevestigen van nieuw leven of herstellen van de sociale orde nadat iemand uit de samenleving is weggevallen. Rituelen hebben daarnaast een belangrijke rol in het begeleiden van individuen bij deze levensovergangen. Ze bieden mogelijkheden om een traumatische ervaring als het verlies van een baby om te vormen tot gedenkmomenten, aldus Peelen.

Stilzwijgen
Tot het midden van de vorige eeuw werd te lang stilstaan bij verlies niet gezond geacht. ‘Richt je op een nieuwe zwangerschap’, kregen ouders te horen. Vanaf de jaren zestig en zeventig ontstonden nieuwe inzichten dat rouw een langdurig proces is, dat niet gebaat is bij vergeten en onderdrukken. Doodgeboren baby’s werden niet langer in ongewijde aarde begraven en ziekenhuizen boden de mogelijkheid om op eigentijdse wijze afscheid te nemen. Uitvaartaanbieders sloten daar op aan.

Erkenning van het bestaan
Het overlijden van een kind tijdens de zwangerschap of kort na de geboorte is een samenkomst van geboorte en dood. Het gaat over het ontstaan en het verlies van een mensenleven. Als reactie hierop kiezen veel mensen eerder voor rituelen die het begin van het bestaan benadrukken. Janneke Peelen: ‘Geboorterituelen zijn voor ouders belangrijk omdat ze bestaan van het kind en hun rol als ouders markeren.‘ Zo stimuleren ziekenhuismedewerkers ouders om hun overleden kind vast te houden, te wassen en aan te kleden. Ouders vertellen verhaaltjes of zingen liedjes. En ook de uitvaart is vaak niet enkel bedoeld als afscheid, maar ook als kennismaking met het kind. Peelen: ‘Ouders willen zich als ouders met hun verdriet laten zien. De rituelen zijn een erkenning dat het kind er is. Ze geven ouders mogelijkheden om het een plaats te geven in het voortgaande leven van het gezin.’

Kind blijft onderdeel van het gezin
Een kind dat tijdens zwangerschap overlijdt, is nauwelijks deel geweest van de familie. Het verlies is ook niet tastbaar voor de omgeving. Voor ouders blijft het kind altijd in de ervaring aanwezig. Omdat er weinig herinneringen zijn om op terug te vallen, zoeken ouders naar alternatieven om hun kind mee te nemen in het leven. Zo is een overleden kind symbolisch aanwezig bij familiegebeurtenissen, staan er foto’s in huis, worden er kaarsen gebrand en jaardagen gevierd om te markeren dat het kind bestaat.

Secularisering
Het taboe rondom zwangerschapsverlies zoals dat tot ver in de vorige eeuw bestond, is opgeheven. Het overleden of ongeboren kind is zichtbaarder geworden. Daar heeft de uitvaartindustrie aan bijgedragen, maar vooral ook de secularisering en de afnemende autoriteit van de kerk. De regels voor uitvaarten werden minder streng en er ontstond ruimte om afscheid op eigen manier vorm te geven. Secularisering betekende niet dat mensen ook op persoonlijk vlak afstand namen van religieuze praktijken. Peelen: ‘Juist in confrontatie met de dood hebben mensen een blijvende behoefte aan rituelen en ‘heilige’ plaatsen voor bezinning en betekenisgeving.’

Kritisch geluid
Er zijn ook kritische reacties op dit eigentijds rouwen en de omgang met zwangerschapsverlies. Peelen wijst op enkele onderzoeken waaruit naar voren komt dat moeders die hun overleden kind hebben vastgehouden hoger scoren op angst en depressie. ‘De innerlijk-psychologische ervaring is slechts een deel van het gehele rouwproces, ’ meent Peelen. ‘Antropologisch gezien is rouw ook een sociaal proces waarin de verlieservaring betekenis krijgt. Een moeder scoort misschien inderdaad hoog op depressie, maar tegelijkertijd kan ze met positieve gevoelens terug kijken op de uitvaart van haar kind, waar ze in de aanwezigheid van dierbaren bevestiging voelde van het bestaan van haar kind en de legitimiteit van haar verdriet. Samen rouwen leidt tot een gevoel van verbondenheid, erkenning en steun. Rouwen is complex. We moeten kritisch blijven ten opzichte van nieuwe rituelen, maar ook de verschillende dimensies van het rouwproces in ogenschouw nemen.’