Vragen over rituelen rond de dood
23 oktober 2002
Vraag nummer: 1320 (oude nummer: 1668)
Fri May 5 21:16:58 2000
Hoe zijn de rituelen rond de dood in onze cultuur ontstaan?
Vanaf welke tijd werden de rituelen rond de dood in onze cultuur gebruikt?
Werden vroeger in verschillende bevolkingslagen (rijk en arm) verschillende rituelen rond de dood gebruikt?
Zijn er in ons land mensen, die nieuwe rituelen rond de dood willen doorvoeren?
Zijn de rituelen rond de dood in de loop van de tijd verandert?
Zullen er rituelen rond de dood in de loop der jaren verdwijnen? Zijn er al rituelen verdwenen?
Alvast bedankt!!!!!
Hilde Ketelaars
Antwoord:
Fri May 5 23:43:21 2000
Geachte mevrouw,
Op de vragen die u stelt over rituelen rond de dood in onze cultuur heb ik geen antwoord, alleen een mening. Ik weet niets van cultuurgeschiedenis, antropologie en sociologie, alleen van wetten en regels.
Wat ik wel kan zeggen is dat onze wetgeving altijd al heel liberaal is geweest ten aanzien van gebruiken rond de dood en het doodgaan: niks moet en alles mag. Er zijn alleen enkele 'zakelijke' en 'technische' randvoorwaarden ter bescherming van de openbare orde en de volksgezondheid: je moet een overledene binnen een bepaalde tijd begraven of cremeren en dat moet je zo doen dat er geen gevaar voor de volksgezondheid kan ontstaan. Eigenlijk al sinds de middeleeuwen zijn de regels inzake lijkbezorging (vroeger in stedelijke en provinciale keuren/verordeningen; later in een landelijke wet) in hoofdlijnen dezelfde. Een ingrijpende wijziging van de afgelopen eeuw is alleen dat er gecremeerd mag worden. Maar dat is ook weer terug naar af, want 2000 jaar geleden deden we dat volop. In de hunnenbedden lagen geen lijken maar urnen.
Je ziet wel dat de beleving van de dood en het doodgaan door de tijd heen verandert. 20-30 jaar geleden had niemand er belangstelling voor en wilde men 'clean' met de dood omgaan: neutrale rouwcentra kwamen in zwang, thuis opbaren was 'out', grafstenen waren zo eenvoudig mogelijk, crematie raakte 'in', as werd verstrooid, niemand wilde uitvaartverzorger worden, behalve wanneer het beroep van vader op zoon overging. Net zoiets als nu varkenshouder. Nu worden rouwcentra voorzien van 'huiskamers', wil men als familie meer bij de uitvaart betrokken worden, sinds 10-15 jaar wordt veel aandacht besteed aan grafmonumenten (net als 100-150 jaar geleden), bieden zowat alle begraafplaatsen de mogelijkheid asbussen bij te zetten, kunnen asbussen thuis worden bewaard, draagt men as in medaillons, en is er een nieuwe generatie van uitvaartverzorgers die bewust voor het vak kiest (soms na een loopbaan elders, bijvoorbeeld in de verpleging of in het maatschappelijk werk) en is er zelfs een publiekstijdschrift voor de dood, Doodgewoon (waar zelfs ik inmiddels een grote fan van ben, en als u mij zou kennen zou u weten dat dat bepaald niet vanzelfsprekend is, want mijn werk is niet mijn hobby).
Vanaf de vroegste tijden waren er rituelen. Nu vind ik zelf het woord 'rituelen' een rotwoord. Het doet me denken aan indianen die een regendans uitvoeren en niet aan mijn opa die als eerste een schep zand in het graf van mijn oma gooit. Ik vind het woord 'gebruiken' veel beter. Het is hetzelfde, maar klinkt minder exotisch en geforceerd. Een uitvaartverzorger zal nooit aan de treurende familie vragen: "En, welke rituelen had u voor vader in gedachten?"
Een ritueel van deze tijd is het luisteren naar muziek in de aula van een crematorium of begraafplaats en een kop koffie en een plakje cake na afloop. Overigens vind ik dat persoonlijk geen ritueel maar pure geestelijke armoede. Er hoort over de overledene gepraat te worden, niet in de 45 minuten dat men de koffiekamer ter beschikking heeft, maar urenlang bij een goede maaltijd en een borrel. Maar ik dwaal af, want u stelt de vraag niet om mijn persoonlijke mening te horen.
Er zijn wel mensen die nieuwe rituelen willen invoeren. Vaak is dat geforceerd en komt het niet tegemoet aan de diepste gevoelens van mensen. En daar gaat het natuurlijk om: dat mensen op een hen goed dunkende manier afscheid kunnen nemen van een diepbare, op zodanige wijze dat ze vele jaren later nog met plezier en genoegdoening aan terug denken. Dat kun je mijns inziens niet bedenken, hooguit stimuleren. Ideeën als bijvoorbeeld het afschieten van vuurpijlen met as van de overledene vind ik pure onzin (nog afgezien van het feit dat het wettelijk niet toegestaan is). Geen onzin vind ik het iemand in een open kist op een boot over de rivier naar een begraafplaats of crematorium brengen.
Er zijn de laatste eeuwen vele gebruiken rond de dood verdwenen. Soms komen ze weer terug. Echt nieuwe gebruiken zijn er mijns inziens niet.
Als u er meer over oude gebruiken wilt weten moet u eens het boek "De geschiedenis van de laatste eer in Nederland"van H.L. Kok (uitgeverij De Tijdstroom te Lochem, 1990) lezen. Het woord 'ritueel' komt er niet in voor, maar het hele boek gaat er over. Een ander boek is "De cultuurgescheidenis van de dood" van Albert van der Zeijden (uitg. Rodopi, 1990). Ook boeken barstensvol rituelen is de uitgave "Dodenbezorging en cultuur" van prof.dr. J.J. Fahrenfort en dr. C.V. van de Graft: het zijn 2 delen, het eerste deel gaat over "de dodenbezorging bij de natuur- en halfcultruuvolken en de cultuurvolken der Oudheid" (aan deze subtitel kunt u al zien dat het een wat ouder boek is, uit 1942), het tweede deel gaat over "de dodenbezorging bij de volken van Europa, inzonderheid in Nederland". Te vinden in de bibliotheek en soms ook bij een antiquariaat.
Jongere boeken zijn "Onder de groene zoden" van Jasper Enklaar en "De dood is springlevend" van Anja Krabben; deze zijn nog in de boekhandel en ook te bestellen via de boekenlijst op deze site.
mr W.G.H.M. van der Putten
5 mei 2000
