De juridische status van doden
2 februari 2002
Vraag nummer: 708 (oude nummer: 719)
Mon Apr 29 15:42:54 2002
1. Welke officiële regels zijn er over het omgaan met menselijke resten?
2. Wat houden deze regels in?
3. Welke vraagstukken lossen ze op en welke niet?
4. Als wat worden menselijke resten in juridische zin beschouwd?
5. Als een menselijk overschot tentoongesteld wordt kan dan b.v. het privacyrecht of portretrecht toegepast worden?
Antwoord:
Geachte heer of mevrouw,
U moet de tweede helft van deze zin niet persoonlijk opvatten, maar uw vragen zijn een schoolvoorbeeld dat één gek meer kan vragen dan 10 wijzen kunnen beantwoorden. Er zitten zoveel aspecten aan vast, dat dit niet met een simpel antwoord aan te geven is, maar een tamelijk uitgebreid en tamelijk droog en dor juridisch betoog zou worden. Daar heb ik geen tijd voor en daar is deze rubriek de plaats niet voor.Ik zal niettemin toch een paar dingen noemen, ook al is het bij lange na niet compleet enz.
1. Er zijn geen 'officiële regels' over het omgaan met menselijke resten. Er zijn heel veel regels in het geschreven en in het ongeschreven recht over allerlei zaken, die soms direct en soms indirect menselijke resten kunnen betreffen. De vraag is al, wat je 'menselijke resten' noemt. Is dat iemand die een minuut dood is? Is dat as na crematie? Is dat een begraven lichaam? Is dat een schedel die na 100 jaar uit een graf op een opgeheven begraafplaats naar boven zou komen? Zijn dat resten van een lichaam dat in het kader van het onderwijs in academische ziekenhuizen en instituten zijn ontleed? Is dat een geamputeerd been? Bloedspatten? Een door de tandarts getrokken kies? Een mummie in het museum voor volkenkunde? Overal gelden weer andere rechtsregels voor, wie zeggenschap heeft over deze 'resten', wat men er wettelijke mee mag doen of niet, of een handeling met die resten strafbaar is of niet. Kortom, in het algemeen is op zo'n algemene vraag als de uwe geen antwoord te geven.2. Zie het antwoord op 1.3. Welke vraagstukken die regels wel niet oplossen, hangt van het vraagstuk af. Je kunt ook niet in het algemeen de vraag stellen welke 'officiële regels' voor auto's gelden en aan de hand daarvan de conclusie willen trekken of rijden door de rood stoplicht verboden is dan wel of het voor werknemers in de auto-industrie verboden is om zonder mondkapje een auto blauw te spuiten.4. Daar is geen wettelijke definitie van en is geen eenduidige opvatting over. Voor een deel is daar nooit serieus over nagedacht, omdat zich er geen problemen mee voordeden.5. Privacyrecht bestaat niet, dat is punt 1. De juridisch grootste kolder van de afgelopen 10 jaar is dat men te pas (0,0001%) en te onpas (99,9999%) termen als de Wet op de Privacy in de mond neemt of opschrijft. Dat bestaat niet. Er bestaat wel een in een rechtsgevoel wortelend recht op privacy (bescherming van de persoonlijke levenssfeer), wat op diverse manieren vorm krijgt in het geschreven en ongeschreven recht en in jurisprudentie. Maar er is geen 'allesomvattende' wet voor. Recht op privacy (we begrijpen allemaal wat bedoeld wordt, maar er is geen wetsregel voor) en portretrecht zijn rechten die in principe alleen door levenden kunnen worden uitgeoefend. Iemand die dood is, is niet meer in staat om rechtssubject te zijn. Hij/zij is geen persoon meer, maar een 'ding' (theoretisch juridisch dan, want nabestaanden van een recent overleden persoon die je dit zou zeggen, zouden je om de oren meppen). En dingen hebben in beginsel geen rechten (doden overigens indirect soms wel enig recht, met behulp van levenden, maar dat is de utizondering die de regel bevestigt) en kunnen geen rechten uitoefenen. Maar ik acht het wel denkbaar dat als van een pas overleden persoon ongevraagd (aan de nabestaanden) een foto op de voorpagina van de krant zou staan, nabestaanden daar bezwaar tegen zouden kunnen maken. En met kans op succes. Maar het hangt helemaal van de omstandigheden af. Net als wanneer hij/zij nog leefde, moet een 'bekende Nederlander'zich op dat punt meer laten welgevallen dan een doorsnee landgenoot. En het hangt er van af of het piëteitvol gebeurt, dan wel primair uit sensatiezucht. Dat soort dingen weegt mee. Het tentoon stellen van een stoffelijk overschot van een mens kan vaak niet door de beugel, maar soms wel. Bij het laatste geval denk ik aan een prepareerd lichaam in een anatomisch instituut. Het zijn ook de maatschappelijke opvattingen die uitmaken wat geaccepteerd kan worden en wat niet, niet zozeer harde rechtsregels. In geval van rechtszaken over dit soort praktijken verwacht ik ook dat de rechter naar algemeen gangbare maatschappelijke opvattingen zal kijken.
