Vogelpest, SARS en andere besmettelijke ziektes
25 april 2003
Vraag nummer: 2188 (oude nummer: 2599)
Fri, 25 Apr 2003 15:53
Geachte heer Van der Putten,
De medewerkers van mijn begraafplaats praten nu al ruim een week over de Volgelpest en de ziekte SARS. Ze vragen zich af welke gevolgen zo'n ziekte kan hebben als het ook naar Nederland en Europa komt. Wat is het risico bij begraven? En als zij later graven van zulke personen moeten ruimen. Wat voor kans is er dat zij dan ook zo'n besmettelijke ziekte kunnen oplopen? In België wordt een grootscheeps onderzoek opgezet naar de gevolgen van de Vogelpest.
Zou ook geen onderzoek naar de gevolgen bij ruimen nodig zijn?
Antwoord:
Geachte heer,
In Nederland zijn nog geen specifieke maatregelen genomen. Maar ze kunnen zonodig wel genomen worden; daar is een wettelijke basis voor.
Ik las afgelopen dagen het volgende bericht.
> In Singapore heeft het ministerie van Volksgezondheid strenge maatregelen afgekondigd om verspreiding van
SARS tegen te gaan. Zo is de Wet besmettelijke ziekten van toepassing verklaard voor de behandeling van patiënten die zijn overleden aan SARS.
Dat betekent dat voor patiënten die zijn overledenen aan SARS, of waarvan het vermoeden bestaat dat ze
daaraan zijn overleden, een dubbele lijkhoes moeten worden gebruikt. Het lichaam moet in een gesloten en verzegelde kist worden gelegd zonder dat er gebalsemd mag worden. Het houden van een wake bij de overledene is niet toegestaan. Zo snel mogelijk na deze voorbereidingen moet de overledene worden gecremeerd. Als crematie niet toegestaan is in verband met het geloof van de overledene is begraven ook toegestaan. Dat zou eveneens zo snel mogelijk moeten gebeuren.<
Ik meen dat de risico's voor mensen die met de zieke of zojuist overleden persoon in aanraking komen, zoals verplegend personeel en uitvaartverzorgers, het grootst zijn.
Twee jaar geleden, april 2001, heeft de GG&GD te Amsterdam hygiënerichtlijnen voor de uitvaartbranche opgesteld. Een korte opgave van wat die richtlijnen inhouden, is te vinden op de site www.uitvaartmedia.nl. De richtlijnen zijn op te vragen bij de GG&GD Amsterdam, tel (020) 555 55 81 en kosten (in 2001) inclusief verzendkosten 42,50. De GG&GD Amsterdam had daarnaast een kort voorlichtingsprogramma, behorende bij de hygiënerichtlijnen, ontwikkeld. Maar dat richt zich dus op uitvaartverzorgers en niet op personeel van begraafplaatsen.
Ik verwacht overigens dat het ministerie van VWS en de Inspectie voor de Gezondheidszorg (www.igz.nl) ook de nodige informatie zullen verstrekken, als dat nodig is.
Voor wat betreft gevaren voor medewerkers van begraafplaatsen, zou er mijns inziens onderscheid moeten worden gemaakt tussen al dan niet besmettelijke ziekteverwekkers bij de overledene en ziekteverwekkende organismen in het graf.
Dat zijn heel verschillende situaties.
Je hebt:
a) ziekteverwekkers bij de overledene. Dat is het geval als het gaat om infectieziekten. Dat klinkt in de tijd van SARS heel eng, maar het gaat bij infectieziekten om 'oude vertrouwde' ziekten zoals tuberculose, botulisme, kinderverlamming, pest en de mazelen. Niemand wordt verschrikkelijk angstig als hij een lijk moet ruimen van een
kind dat toevallig net de mazelen had toen hij door een ongeval overleed. Het is de afgelopen eeuwen nooit gebleken dat iemand ooit ziek is geworden, laat staan is overleden, omdat hij het graf heeft geruimd van iemand die zo'n
ziekte had. Ik meen dat het risico om door ziektekiemen van besmettelijke ziekten geïnfecteerd te worden veel groter is voor een schoolmeester (mazelen, kinderverlamming, meningokokkose), een loketmedewerker of een stewardess dan voor een grafdelver of andere persoon die een graf ruimt. Artsen zeggen altijd dat ziektekiemen in de grond na enkele dagen of weken dood gaan. Zij kunnen niet overleven in een niet (meer) levend lichaam. Het ruimen van een graf is in dat opzicht zelfs veel veiliger werk dan het werken met levende mensen.
b) organismen die zelfstandig een ziekte kunnen verwekken. Dat kunnen organismen zijn die leven van of in de buurt van een stoffelijk overschot, ook als de overledene kerngezond was. Denk aan bepaalde schimmels of micro-sporen. Het is evenwel een feit dat er nog nimmer een dergelijk organisme is geweest dat uit een graf komt, dat mensen ziek heeft gemaakt. De enige uitzondering die ik daarop ken, is 'de vloek van de Farao'. Het schijnt dat men bij de bouw en inrichting van pyramides in het oude Egypte ook - waarschijnlijk met opzet - ziekteverwekkende sporen in de grafkamers heeft achtergelaten. Mensen als Lord Carnaveron of Carnavon (ik ben te lui om nu de preciese naam op te zoeken) die als een van de eersten het graf van Toetachamon betraden, zijn kort daarop overleden aan een geheimzinnige ziekte. Later heeft men de oorzaak ontdekt. De thematiek is meen ik ook wel verwerkt in de Kuifje-strip.
Maar er is in normale situaties tegenwoordig natuurlijk niemand die met opzet een geheimzinnig ziekteverwekkend spoor in een graf brengt. Het is strikt theoretisch niet uit te sluiten dat er de afgelopen eeuwen in een gewoon graf wel een ziekteverwekkend organisme is of was, dat bijvoorbeeld een ziekte veroorzaakte die onbekend was maar die niet ernstig was. Die bijvoorbeeld leek op een gewone verkoudheid en daarom niet als bijzonder of gevaarlijk is herkend. Maar.... dan was die dus ook niet bijzonder lastig of gevaarlijk, concludeer ik dan.
Al met al dus geen enkele reden om je zorgen over te maken.
Daarnaast is het zo, dat er in Nederland wetgeving is ter afwending van de gevaren van infectieziekten. Dat is de
Infectieziektenwet van 1998. Daar staan maatregelen in die genomen moeten worden als zulke ziekten de kop op steken. En die maatregelen vallen ook wel mee. Bij grootscheepse epidemiën moeten bepaalde gebouwen bijvoorbeeld worden ontsmet.
En alle ouders weten dat ze een kind met mazelen niet naar school moeten sturen.
Nu is het leven niet geheel zonder gevaren. Het bleek dat mensen soms toch de Gekke koeienziekte konden krijgen. En pas is een dierenarts aan de Vogelpest overleden. Bepaalde ziektekiemen kunnen zich blijkbaar zodanig aanpassen dat zij soms, in zeer uitzonderlijke gevallen, toch mensen ziek kunnen maken. Maar er zijn geen gevallen bekend, van over de hele wereld niet, waarbij ziektekiemen een verblijf in een graf konden overleven. De sporen in de oud-Egyptische koningsgraven waren ook geen normale ziektekiemen zoals virussen, maar zorgvuldig geselecteerde sporen, die daar bewust als een soort tijdbom zijn achtergelaten. Een onvergelijkbare situatie.
Mijns inziens loopt men bij ruiming geen enkel risico. Maar als je dat medische wetenschappers, artsen en andere academici zult vragen, zullen die niet zeggen dat er nooit enig risico is. In theorie is het namelijk altijd denkbaar dat er zich onverwachts iets voordoet, wat zich nog niet eerder heeft voorgedaan. Daar kun je niet omheen, dat is een feit. Maar de kans dat een grafdelver ergens ter wereld het slachtoffer wordt van een nieuwe onbekende ziekte-uit-het-graf, is denk ik veel kleiner dan 1 op de 10.000.000.000. En dan wil ook nog niet gezegd zijn, dat die ziekte ernstig is. Van de meeste ziektes ga je niet dood. Zelfs bij een wel ernstige ziekte als SARS is dat nu 'slechts' 4 tot 6%. Het kan zijn dat een onbekende nieuwe ziekte alleen een paar dagen jeuk oplevert, of in een slecht geval blijvende kromme tenen. Maar zelfs ook dat soort weinig kwaadaardige ziektes is niet bekend.
Er zijn tal van nationale en internationale instellingen die zich bezig houden met de volksgezondheid. En niemand is ooit met een ziekte-uit-het-graf geconfronteerd. Dat is simpelweg een feit.
Waar ik weinig in zie, is de idee om onderzoek te doen. Dat is zo gemakkelijk gezegd. Maar het heeft mijns inziens geen enkel nut. Je kunt namelijk wel rottingsflora en zo gaan onderzoeken, maar je weet nu - uit ervaring - al de uitkomst: geen gevaar voor de (volks)gezondheid. Tenzij je wellicht een deel van een half vergaan lijk opeet, en indigestie krijgt... Maar het grote probleem is, dat je onbekende dingen eigenlijk niet kunt onderzoeken. Je weet namelijk niet wat je zoekt en het kan zijn dat bepaalde organismen bij verschillende personen verschillende effecten hebben. Je zou dan bijvoorbeeld 1000 mensen of proefdieren moeten injecteren met een bepaalde stof of organisme en dan effecten bekijken. Maar stel dat het gaat om een organisme dat slechts in heel bijzondere gevallen, 1 op de 10.000, een dodelijke uitwerking heeft, dan heb je dat in theorie nadat je 9 keer deze proef hebt gedaan en herhaald met 9.000 mensen/dieren, wellicht toevallig nog net niet gevonden.
En het kan gaan om organismen die pas na een bepaalde mutatie schadelijk worden; die zijn er nu tijdens het onderzoek niet, maar over een jaar wel. Denk aan de vogelpestinfectie van de dierenarts uit Rosmalen. Dat zou in januari waarschijnlijk niet te onderzoeken zijn geweest.
Van een onderzoek waar niets van te verwachten valt, gaat een verkeerd signaal uit. Zo van: waar rook is, is vuur.
Maar ik meen dat eerst ergens op de wereld een vlammetje moet zijn, wil het nut hebben om het vuur te onderzoeken.
Kortom: ik verwacht dus geen enkel heil van onderzoek.
Ervaringsgewijs - en dan heb je het over een eeuwenlange ervaring van over de hele wereld - is er geen enkel gevaar voor infecties vanuit het graf. Omdat ziektekiemen slechts dagen of weken in de grond kunnen overleven, zoals alle artsen en onderzoekers zeggen. En dat, mochten zich ooit wel gevallen voordoen, dan kan er op grond van diverse wetgeving direct actie kan worden ondernomen, zoals je op dit moment ziet bij de ziekte SARS.
De LOB (Landelijke Organisatie van Begraafplaatsen) heeft enkele jaren geleden bij de Inspectie voor de Volksgezondheid ook navraag gedaan over de ziekte Creutzfeld Jacob, waar toen onder medewerkers van crematoria en begraafplaatsen een vergelijkbare onrust over was als nu met Volgelpest en SARS. De Inspectie liet in een brief weten geen gevaren te zien. En ze zijn inderdaad ook niet gebleken.
En je kan als voorbeeld ook aidspatiënten zien; daar zijn inmiddels ook al graven van geruimd, ook zonder enig gevaar.
mr W.G.H.M. van der Putten
26 april 2003
