Vakblad Uitvaart | 1997
Onze nagenoeg seculiere samenleving is op zoek naar nieuwe rituelen, naar rituelen die vorm en betekenis geven aan het menselijk leven, die troost schenken en gemeenschap scheppen. De vraag is echter of we al niet dermate diep in een religieus-symbolisch vacuüm verkeren dat de weg omhoog onmogelijk is geworden, en dat ons niets rest dan een soap-achtige dramatisering van ons bestaan.
Rituelen wordt door de dikke Van Dale omschreven als "plechtigheden en ceremonieën in verband met belangrijke momenten van het (openbare) leven." Het woord 'rite' stamt van het griekse woord 'arithmos', dat ritme of getal betekent, en verwant is aan een ander grieks woord, 'ruthmos', dat staat voor schone lijn of verhouding.
Het ritueel is van ouds her een essentieel onderdeel van de religie. In de religieuze handelingen komen de mensen en de goden bijeen; in het ritueel worden de daden van de voorouders, stichters van dorpen, clans of stammen en goden opnieuw opgevoerd en is de wording van de wereld opnieuw een feit. De religie leeft in het ritueel.
Er zijn tal van rituelen, en ze worden op tal van manieren verricht; meestal maken zang, dans en muziek er deel van uit, soms ook vormen van extase. In ieder geval handelt men met symbolen, zaken die verwijzen naar de andere werkelijkheid en een deel van hun macht en majesteit hebben overgenomen. Symbolen zijn objecten met een speciale betekenis: religieuze symbolen vertegenwoordigen enerzijds de bovennatuur tegenover de mens, maar vormen anderzijds ook een brug van die mens naar de religieuze werkelijkheid. Geen ritueel zonder symboliek.
Juist in de riten ziet men dat religie een groepsgebeuren is. Het ritueel is dan ook bij uitstek een plaats en gelegenheid om de normen die de maatschappij bijeen houden, nog eens te verduidelijken en herhalen. Over de hele wereld is er een gigantisch gamma aan godsdienstig handelen met een grote rijkdom aan vormen en expressie. Alle hebben ze één ding gemeen: ze hebben te maken met menselijke problemen, hetzij individuele, hetzij groepsproblemen en ze vormen een instrument om deze problemen op te lossen of draaglijk te maken. Zelfs de seculier-moderne mens kan op cruciale ogenblikken van de levensloop (bij geboorte, huwelijk, feest en in het aangezicht van de dood) niet zonder rituelen. Ze vullen de lacunes op die we in ons wetenschappelijk wereldbeeld ervaren.
Socioloog Herman Franke heeft regelmatig een nachtmerrie. "Daarin wordt alles wat mooi, kwetsbaar en uniek is, platgewalst door smakeloze schreeuwers die steeds machtiger worden. En ze dwingen mij in die nachtmerrie te bevestigen dat de aan een overdosis hamburgers bezweken Elvis werkelijk een groot en bijzonder man was, op straffe van uitstoting en gekverklaring." Franke had ten tijde van de enorme mediahype rond het overlijden van Lady Di de euvele moed journalisten en programmamakers ter verantwoording te roepen voor de algehele mediagekte. Het verdriet van de massa was volgens hem vliesdun en de diepe rouw van talloos veel miljoenen zou na het zakken van de kist hooguit nog een week aanhouden.
Volgens Franke bewees de massale rouw om Diana dat we in een pulpdemocratie leven, waarin de emoties van de massa regeren. Hij gaf er in het NRC zelfs een definitie van, die ik de lezer hier niet wil onthouden. "De pulpdemocratie is een democratie waarin politiek en cultuur meer en meer bepaald worden door een massa die haar opinies, emoties en stemgedrag sterk laat beënvloeden door de commerciële televisiezenders en de pulpbladen, die op hun beurt weer gedreven worden door een voetzoekerige mengeling van commerciële winzucht, gewetenloze sensatiezucht, oprechte domheid en een ranzig moralisme van conservatieve snit."
Hoewel het natuurlijk gevaarlijk is om een hard criterium te geven over wat nu echt verdriet of Endemol-verdriet is, komt Franke toch de eer toe ons gewezen te hebben op het feit dat we ons regelmatig moeten afvragen wat emoties betekenen en vooral ook wat ze waard zijn.
De secularisatie heeft de moderne mens bevrijd van hel en verdoemenis, maar het seculiere bestaan blijkt even fragiel als het christelijke. Dat besef geeft aan onze eeuw een neostoëcijns klimaat. Want daar staan we dan, niet langer bang in het donker, maar misschien meer dan ooit bevreesd om al wat het daglicht niet verdragen kan. Voor onze omgang met het menselijk tekort en kwaad, staan ons drie wegen open: de rechte weg, de korte weg en de omweg.
Bij de rechte weg wordt het voormalig vertrouwen in de hemel geheel in de mens en de samenleving gelegd. Elke misdadiger loopt tegen de lamp en het recht zal zegevieren, hier en nu, misschien wat verderop en later, maar binnen het menselijk perspectief. Het is de rechte weg, de weg van rede en recht. We moeten het justitiële systeem vervolmaken en er moet meer politie op straat. De mensen in de straat eisen de volmaaktheid van het systeem, en laden bij mislukken de schuld op het hoofd van de verantwoordelijke. De schuldigen zoeken de mensen onder elkaar. Maar die eis van volmaaktheid en het verzamelen van vurige kolen op het hoofd van de schuldige, is misschien minder rationeel dan het op het eerste gezicht lijkt, en kan uitlopen op een ware heksenjacht.
De korte weg wordt gevolgd door de New Age-filosofie, die een hedendaagse poging is om de religie opnieuw uit te vinden, en de hemel op aarde te vestigen. De mens is goed en beschikt over tal van wonderbaarlijk vermogens die zich na enkele workshops makkelijk laten ontplooien. Je kiest gewoon een paranormaal vermogen of een exotische religie die bij je past, en bij de succesvollen verdwijnt alle ellende als sneeuw voor de zon.
De omweg is de derde weg. Die weg begint bij het melancholische besef dat het heil niet rechtstreeks en niet hier op aarde verworven kan worden. Alleen via de omweg van een levenslange worsteling met het menselijk tekort en bezinning op de grote spirituele bronnen van het avondland, gloort er mogelijk iets van hoop en verlossing. Dat klinkt zwaar, en dat is het ook. Zeker voor moderne mensen, die nu eenmaal de onuitroeibare neiging hebben omwegen te willen omzeilen.
