Arrest Hoge Raad over eigendom grafmonument; antwoorden op veel gestelde vragen

25 november 2002

Vraag nummer: 1653  (oude nummer: 2018)

Wed, 6 Nov 2002 22:41

Geachte hr. v.d Putten

Het is niet onwaarschijnlijk dat U van verschillende kanten vragen krijgt m.b.t. de mogelijke gevolgen van een rechterlijke uitspraak aangaande eigendoms bepaling voor het grafmonument. Het lijkt erop dat in de nabije toekomst het monument als onroerend goed wordt beschouwd waardoor de verantwoordelijkheid voor de staat van onderhoud niet meer bij de huurder van het graf maar bij de stichting van het kerkhof gaat vallen. De gevolgen hiervan hoef ik U niet op te sommen.
Kunt U aangaande een algemeen inzicht geven inzake ? Hoe kunnen wij ons hiertegen indekken (lees verzekeren)
Bij voorbaat dank.

F. de Bock.

Antwoord:

Geachte heer De Bock,

Ik heb de afgelopen periode diverse vragen gehad (en krijg ze nog steeds) over het arrest van de Hoge Raad van 25 oktober 2002 en de gevolgen.

Het is niet zo dat de verantwoordelijkheid voor de staat van onderhoud niet meer bij de huurder (rechthebbende) van het graf, maar bij de stichting van het kerkhof valt. Op grond van het grafrecht en de juiste bepalingen in het beheersreglement blijft de huurder voor 100% verantwoordelijk.
Het probleem is alleen de situatie wanneer er geen rechthebbende (meer) is.

Enfin, ik heb de afgelopen dagen vele vragen gehad, telefonisch, per e-mail, fax en in deze rubriek.
Ik heb er een aantal verzameld en zal onderstaand op die vragen antwoord geven.

- Waar ging het proefproces over?
Inzet was de vraag of graftekens op eigen graven (graven met een uitsluitend recht als bedoeld in artikel 28 Wet op de lijkbezorging) in eigendom toebehoren aan de rechthebbenden op het grafrecht, dan wel aan de eigenaar van de grond. De Hoge Raad oordeelde dat de graftekens eigendom zijn van de eigenaar van de ondergrond. Het arrest van het Gerechtshof Amsterdam van 4 mei 2002 (zie De Begraafplaats, herfst 2000, nr. 3, jrg 2, blz. 34-35) werd bevestigd.

- Wat betekent dit voor begraafplaatsen?
Als eigenaar van grafmonumenten zijn begraafplaatsen in eerste instantie aansprakelijk voor schade die door ‘hun’ grafmonumenten aan een ANDER grafmonument of aan ander objecten of aan mens of dier worden aangebracht. Dit heet 'risico-aansprakelijkheid'. Als grafsteen A omvalt op grafsteen B en grafsteen B is daardoor beschadigd, dan moet de eigenaar van grafsteen A de schade aan de eigenaar van grafsteen B vergoeden. Als op graf B nog grafrechten rusten, moet de schade aan de rechthebbende van graf B worden vergoed. Als op graf B geen rechten meer rusten, hoeft de eigenaar/begraafplaats niets (aan zichzelf) te vergoeden. De schade aan de omgevallen steen A hoeft niet te worden vergoed of de steen hoeft niet te worden gerepareerd. Tenzij de begraafplaats zelf oorzaak is van het omvallen, bijvoorbeeld doordat er per ongeluk een graafmachine tegenaan is gereden, en dan nog alleen als er nog rechten op graf A rusten.

- Hoe beperkt een begraafplaats zijn aansprakelijkheid?
Dat heb ik al eens eerder beschreven in 'De Begraafplaats', zomer 2000, nr. 2, jrg 2, blz. 29-30. Begraafplaatsen moeten in hun beheersverordening of beheersreglement een duidelijke regeling hebben, die het risico van het hebben van een monument of beplanting op een graf legt bij de rechthebbende. Daarnaast moeten zij er voor zorgen een actueel adressenbestand van rechthebbenden te hebben en, wanneer het grafrecht eindigt, staande grafmonumenten die een risico kunnen vormen, verwijderen.
Dan volgt uit het hebben van een goede regeling in verordening of reglement, dat in het hiervoor gegeven voorbeeld van het omgevallen monument van graf A, de rechthebbende van graf A zelf zijn eigen steen moet repareren. En dat de begraafplaats op hem de schade aan graf B kan verhalen.
Het Gerechtshof Amsterdam had in haar vonnis uit 2000 ook aangegeven dat deze materie in verordeningen en reglementen afgedekt kan worden.

- Kan een begraafplaats ook afstand doen van het eigendom?
Het zijn van eigenaar van een grafmonument heeft feitelijk geen betekenis voor een begraafplaats. Het betekent alleen dat de begraafplaats aansprakelijk is als 'haar' steen schade aan derden zou veroorzaken.
Feitelijk doet een begraafplaats meestal ook afstand van het eigendom in die zin dat zij geen eigendomsaanspraken doet gelden en dat zij de zeggenschap over de steen - via de beheersverordening of het beheersreglement - overdraagt aan de rechthebbende op een graf.
Het heeft voor een begraafplaats geen voordeel om het eigendom te claimen. Ook al is zij eigenaar. Dat klinkt wat cryptisch, maar het is vergelijkbaar met bijvoorbeeld het erfrecht. Direct op het moment dat een ouder overlijdt, is een kind erfgenaam. Maar het kind hoeft het zijn van erfgenaam en het erfdeel niet op te eisen; het kind kan het er om een aantal redenen ook bij laten zitten. Bijvoorbeeld omdat het een slechte verhouding met die ouder had en er niets van wil hebben, of omdat er alleen schulden zijn. Het kind IS dan wel erfgenaam, maar oefent het recht niet uit.
Zo kan ook een begraafplaats wel eigenaar van een grafmonument zijn, maar haar recht niet uitoefenen. De begraafplaats heeft er geen belang bij. Het kan zelfs nadelig zijn. Denk bijvoorbeeld aan de situatie dat een rechthebbende een grafsteen heeft besteld die is geplaatst, maar niet is betaald. Veel steenhouwers hanteren een eigendomsvoorbehoud voor de door hen geleverde goederen totdat deze betaald zijn. Als een steen niet betaald is, kan de steenhouwer met een beroep op zijn eigendomsvoorbehoud de steen terug vorderen. De begraafplaats kan daar tegenover stellen dat zij eigenaar is geworden door natrekking. Dan zijn de rechten van de begraafplaats sterker, want natrekking gaat op grond van de wet vóór. Maar.... de begraafplaats is dan op grond van artikel 6:212 van het Burgerlijk Wetboek ook verplicht om dan de steenhouwer te betalen, omdat zij is verrijkt met het bezit van een grafsteen ten koste van de steenhouwer. Daar zullen de meeste begraafplaatsen weinig voor voelen. Dan kan men het eigendomsrecht beter niet uitoefenen en er - op dit punt - afstand van doen.
Men kan wel afstand doen van rechten (bijvoorbeeld omdat die ook weer een betalingsverplichting in het leven roepen zoals in het zojuist genoemde voorbeeld), maar niet van plichten (zoals de aansprakelijkheid voor schade).

- Wij hebben al een regeling in onze verordening of in ons reglement. Is dat voldoende?
De model-artikelen in relatief oude model-verordeningen zoals die van de VNG en de Vereniging van Kerkvoogdijen bevatten wel een basis, maar zijn mijns inziens onvoldoende scherp geformuleerd en bevatten nauwelijks sancties als er niet aan wordt voldaan.
Het model-reglement van de R.-K. kerkprovincie bevat de regel dat een grafsteen eigendom is van de rechthebbende. Is dat een afdoende oplossing? Nee, want het eigendom kan alleen worden afgesplitst van de ondergrond door een recht van opstal. De R.-K. kerkprovincie zal alle parochies waarschijnlijk op afzienbare termijn informeren over gewenste aanpassingen van het model.
Zie voor mogelijke model-artikelen mijn antwoord op vraag 2017 in deze sub-rubriek, alsmede vraag 2087 in de sub-rubriek 'Voorschriften/verordening/reglement'.

- Moet de begraafplaats bij het omvallen van een steen die steen op eigen kosten herstellen?
Nee, dat hoeft niet. De rechthebbende moet zelf op eigen kosten voor herstel zorgen, binnen de in de verordening of het reglement genoemde termijn.

- Is de begraafplaats verantwoordelijk voor het onderhoud van de grafmonumenten waar zij eigenaar van is?
Nee. Een eigenaar is nimmer verplicht tot onderhoud. Ik ben als eigenaar niet verplicht mijn auto te wassen, mijn huis te schilderen of een kapotte schommel te repareren. En zo is de begraafplaats als juridisch eigenaar niet verplicht tot onderhoud.

- Moet de begraafplaats gestolen graflantaarns of afgebroken ornamenten vergoeden?
Nee. Ook niet repareren.

- Wie draait op voor de gevolgen van vandalisme?
Bij de juiste regels in verordening of reglement: de rechthebbende. De eigenaar van een begraafplaats heeft geen enkele plicht om grafmonumenten goed te onderhouden of schades door welke oorzaak ook te herstellen. Tenzij hij zelf de schade heeft veroorzaakt.

- Gaan de tarieven van grafrechten of van begrafenissen hierdoor omhoog?
Mijns inziens niet of nauwelijks. Begraafplaatsen die hun voorschriften up to date hebben, rechthebbenden van verwaarloosde of instabiele monumenten aanschrijven om ze te herstellen en monumenten na afloop van de termijn van het graf verwijderen, lopen in de praktijk nauwelijks financieel risico.

- Is het verstandig om een verzekering af te sluiten?
Dat is een zaak die nog nader onderzocht moet worden. Mijn eerste indruk is dat het niet zinvol is, althans niet voor de aansprakelijkheid waar het in dit arrest om gaat. De financiële risico’s zijn, mits men bovenstaande zaken op orde heeft, beperkt. Eventuele schade’s zijn in de regel niet erg hoog, gemiddeld enkele honderden euro’s per geval. De LOB heeft de afgelopen jaren wel eens offertes voor collectieve verzekeringen van grafmonumenten gevraagd, maar de verzekeringskosten waren ruim het vijftienvoud van de schade die een begraafplaats gemiddeld jaarlijks had. Dan is de enige zekerheid die een verzekering biedt, dat men altijd te veel betaalt.
Of een andere, bredere, (WA-)verzekering zinvol is, is een andere zaak. Dat hangt af van de andere risico's die men wil verzekeren. Ik meen dat het altijd zinvol is om eerst eens nuchter die risico's te invertariseren, alvorens een verzekering te nemen. De situatie voor een kerkvoogdij of parochie die ook een kerkgebouw wil verzekeren is heel anders dan voor een stichting die alleen een begraafplaats exploiteert.

- Is de beslissing van de Hoge Raad nadelig voor rechthebbenden op graven?
Nee, het maakt feitelijk voor hen niets uit. Ik maak maar eens de vergelijking tussen (1) de huidige juridische situatie waarbij de begraafplaats eigenaar is van het monument en (2) de situatie dat de rechthebbende eigenaar zou zijn.
1. De rechthebbende op een graf heeft een grafrecht. Een grafrecht geeft zeggenschap ('een uitsluitend recht' zegt de wet) over de ongeveer 2 vierkante meter die het graf beslaat. Die zeggenschap strekt zich uit tot IN de grond (de rechthebbende bepaalt wie begraven mag worden en wie niet) en tot BOVEN de grond (de rechthebbende kiest zelf het monument van zijn keuze, moet het zelf onderhouden, zelf laten repareren als er iets kapot is, draagt zelf het risico als het monument zou omwaaien en is verantwoordelijk als zijn monument omwaait en bijvoorbeeld het naastliggende graf beschadigt). De begraafplaats heeft het juridisch eigendom, maar de rechthebbende heeft alle zeggenschap en lusten en lasten (zeg maar: het 'economisch' eigendom). Dat is gewoonlijk geregeld in de beheersverordeningen en beheersreglementen van begraafplaatsen.
2. Stel dat niet de begraafplaats, maar de rechthebbende op een graf de eigenaar van het grafmonument is. Wat betekent dat? Dat houdt in dat de rechthebbende zelf het monument van zijn keuze kiest, het zelf moet onderhouden, zelf laten repareren als er iets kapot is en zelf het risico draagt als het monument zou omwaaien, zelf verantwoordelijk is als zijn monument omwaait en bijvoorbeeld het naastliggende graf beschadigt.
U ziet: tussen 1 en 2 is geen verschil. Althans niet voor de rechthebbende.

- Wat verandert er voor de rechthebbende?
Feitelijk eigenlijk niets. Ook al is de begraafplaats strikt juridisch eigenaar, in feite is en blijft de rechthebbende op een graf eigenaar op grond van het grafrecht. Hij kan en soms zelfs móet hij zich 'gewoon' als eigenaar (blijven) gedragen.

- Is het nodig dat de begraafplaats bij de vergunningverlening voor een monument aan de rechthebbende expliciet mededeelt dat de begraafplaats niet verantwoordelijk en aansprakelijk is?
Het kan, maar is niet beslist noodzakelijk. Dat volgt al uit de verordening of het reglement. Een algemene verwijzing naar de voorschriften daarin is voldoende. Overigens komt het ook maar zeer zelden voor dat een rechthebbende naar dit soort verantwoordelijkheden vraagt. De overgrote meerderheid vindt het logisch en vanzelfsprekend om verantwoordelijk te zijn voor het eigen monument, omdat men zich eigenaar voelt. En men heeft in feite ook de lusten en de lasten van een ‘economisch’ eigenaar.

- Zou het niet beter zijn om de wet te wijzigen en rechthebbenden wél eigenaar van monumenten te maken?
Ja, voor begraafplaatsen zou dat gunstiger zijn. Maar ook nadat het grafrecht geëindigd is, zou men risico-aansprakelijk worden. Nog afgezien van de vraag of een wetswijziging haalbaar is, zal het maar beperkt effect hebben. Ook na afloop van de graftermijn, of als geen rechthebbende bekend is, zal de begraafplaats aansprakelijk blijven voor bepaalde risico's. Het is voor begraafplaatsen feitelijk belangrijker om hun administratie op orde te hebben en er voor te zorgen dat monumenten die in slechte staat verkeren óf worden opgeknapt óf worden verwijderd.

mr W.G.H.M. van der Putten

17 november 2002

--------
Naschrift:
Er is een nieuwe wettelijke regeling voor het eigendom van grafmonumenten per 1 maart 2011. Persoonlijk vind ik deze nieuwe regeling geen verbetering, maar een verslechtering. Zie de film: Van wie is de grafsteen?